Prof.Dr. Arzu ÖZCAN İLÇE*, Dr.Öğr.Üyesi Arzu AKMAN YILMAZ**
*Rehabilitasyon Hemşireliği Dernek Başkanı,**Rehabilitasyon Hemşireliği Dernek Başkan Yardımcısı
Tarihte, biyolojik, sosyolojik ve psikolojik faktörlerin iyileşme değerleri üzerine etkisi göz ardı edilmemiştir. Platon ve Asklepius gibi ilk yazarlar ve düşünürler, şifa için güvenli- sağlıklı bir ortam yaratmanın değerini ve ayrıca zihnin vücudun iyileşmesine yardımcı olabileceğini bildirmişlerdir. Joseph Trueta, 1963'te Yunanistan'da Epidaurus'ta 2000 yıldan daha uzun bir süre önce kullanılan taş plakalarına yazılmış tedavilerin, spor salonu, hamam, tiyatro ve gezinti yerlerinin kanıtlarının bulunduğunu belirtmiştir. Trueta: "İnanç, güzellik, barış, müzik, banyolar, egzersizler, sporlar, yarışmalar ve bir veya iki hafif uyuşturucu: atalarımızın bildiği tek ilaç buydu.” diyor ve modern rehabilitasyonun dayanaklarının yüz yıllar öncesinden beri uygulandığını bildiriyor. (Jester R.)
Türk toplumunda, Osmanlıda Şifahane/ Bimarhane/ Darüşşifahanelerde hastaların din, dil, ırk, mezhep ayrımı yapmaksızın ücretsiz olarak her türlü bakımları- ihtiyaçları karşılanmıştır. Örneğin 2. Bayezid Külliyesi'ndeki Edirne (1488) ve Amasya Darüşşifası (1222-1232)’nda hastalar müzik terapi, su ile terapi, aroma terapi gibi uygulamalar yapılmış, güvenli ünitelerde 24 saat desteklenmişlerdir. Darüşşifahaneler dönemin rehabilitasyon üniteleri olmuşlardır. (Çelik R.)
Tarihsel süreçte Ortopedi veya nöroşirürji alanlarında olduğu gibi rehabilitasyon için ayrı bir kronoloji bulunmamaktadır. (Jester R.) Rehabilitasyon alanı, savaş zamanı, çevre koşullar ve sonuçlarıyla yakından bağlantılıdır ve en büyük ivmesini onlardan almıştır. (Spasser By MA)
1917-1918 yılları arasında savaşta yaralanan askerler için fizyoterapi oldukça yoğun bir şekilde uygulanmıştır. Bu dönemde uygulanan tedavi, “Rehabilitasyon tedavisi” olarak kabul edilmiş ve “Fiziksel rekonstrüksiyon görevlileri”, poliomyelitli çocuklar ve savaş sırasında yaralanan askerlerin fiziksel fonksiyonlarını restore etmek üzere görev almışlardır. Fizyoterapi-rehabilitasyondaki en önemli ilerleme, 19. yüzyıl ile başlamıştır. 19 yüzyılın başında, Amerika Birleşik Devletleri (ABD)’nde başlayan Poliomyelit (çocuk felci) epidemisi sonucu Amerika’lı ortopedistlerin, fiziksel yetersizliği olan poliomyelitli çocukları tedavi etmeye başlamaları, fizyoterapistlik mesleğinin gelişiminde büyük bir çığır açmıştır. Bu dönemde ortopedistler, ameliyat ettikleri veya konservatif olarak tedavi ettikleri bu çocukların fiziksel eğitimleri ve egzersizleri için bazı hemşireleri ve öğrencileri görevlendirmeye başlamışlar. (Can F.) 1940'lar fiziksel tıp alanında önemli bir büyüme görmüş ve psikososyal tedavi ve mesleki eğitim Hava Kuvvetleri iyileşme merkezlerinde tanıtılmış; 1945'te Amerika Birleşik Devletleri'nde sekiz omurilik yaralanması birimi kurulmuş. Rehabilitasyon tıbbi uzmanlığı sağlam bir şekilde yerleşmiş ve 1946'da fizikçiler rehabilitasyon tıbbı eğitimi almaya başlamışlar. (Spasser By
MA)Daha sonraları Fizyoterapi mesleği tıptan ayrı bir bilgi ve beceri temeli meslek olduğunu kanıtlamıştır. (Can F.)
Hemşirelik mesleğinin teorisyenlerine baktığımızda; Henderson, hemşireliğin bütüncül doğasının, hemşirelerin "mükemmel rehabilitasyoncular" olmalarının temelini oluşturduğunu bildirmektedir. Holistik- bütüncül bakım ve hasta bağımsızlığını teşvik etmek birçok hemşirelik modelinin temel kavramları olmuştur. Roper, Logan ve Tierney'in (1980) Günlük Yaşam Aktivitelerine Dayalı Hemşirelik Modeli yalnızca hasta bireylere yönelik olmayıp, aynı zamanda sağlıklı kişiler için de sağlığın korunup geliştirilmesine yönelik bir model olup, 12 temel yaşam alanını içermektedir. Sağlığın korunması, bireyin 12 günlük yaşam aktivitesini değerlendirilmesini ve genel olarak biyoloji, psikoloji, sosyokültürel, çevresel ve politik ekonomik faktörlerin dış ve iç faktörleri olarak kabul edilebilen beş faktör üzerindeki etkisinin değerlendirilmesini içerir. Bazı teorisyenler için, kişinin dış ve iç ortamların streslerine uyum sağlamasına izin veren şey, bu faktörlerin manipülasyonudur. Callista Roy’un (1970) adaptasyon modeli denge perspektifini vurgular; hemşireler, kişinin uyum sağlamasına ve böylece iyiliğe ulaşmasına izin vermek için çevresel uyaranları kontrol etmeye veya değiştirmeye çalışır. Dorothea Orem (1980), insanların iç güdüsel olarak kendi kendine bakmak dürtüsünün olduğunu öne sürdü. Orem, kişi kendi kendine bakamadığında, hemşire tarafından bakımının üstlenilmesi gerektiğini bildirir. Betty Neuman'ın (1982) modeline göre; insan çevresi ile etkileşen açık bir sistemdir, uyumu ve dengeyi sağlayabilmek için iç ve dış çevre ile sürekli etkileşim halindedir Aslında neredeyse tüm hemşirelik modelleri bireyin sağlığının biyolojik, sosyolojik ve psikolojik faktörlerden etkilendiğini ve bütüncül yaklaşımla değerlendirilmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Yani hastalığa uyum ve adaptasyonun ile rehabilitasyon hedefleri arasında açık bağlantılar bulunmaktadır. (Jester R.)
Londra’da 1894 yılında çok popüler masaj ve jimnastik tedavisi konusunda eğitim almış 4 hemşire, İngiltere ilk Fizyoterapistler Derneği’ni kurmuştur. (Can F.) Dolayısıyla Fizyoterapi mesleği ile Hemşirelik mesleği yakından ilişkilidir. Fizyoterapi mesleği masaj, hareket, vb. tekniklerin yanına ileri manuel terapi teknikler ile araç- gereçli, vb. uygulamaları eklemiştir.
Var olan yeni duruma uyum sağlama ve baş etme stratejileri ile bireyin bağımsızlığını sağlama tüm sağlık bakımının hedefidir. Ancak kliniklerde uzun dönem yatan hastaların ya da evde bakımda bireylerin bu bakımı aldıklarını söylemek pek de mümkün değildir. Profesyonel ekibin üyeleri ve hemşireler 24 saatlik bir çerçevede bireyin rehabilitasyonunu sağlamada yeterli olamamaktadır. Fizyoterapistler rehabilitasyon ihtiyaçlarını belirleyebilir, planlayabilir, uygulayabilir ancak bakım ihtiyaçları ile bireyin ve ailenin sürdürülebilir desteğini sağlayamamaktadır.
Rehabilitasyon, hastalığın veya travmanın ardından bireyin kapasitelerinin en üst düzeye getirilmesini amaçlamayan disiplinlerarası işbirliği gerektiren bir süreçtir ve bu süreçte, birey ile en uzun süreyi geçiren rehabilitasyon hemşiresi ekibin önemli bir parçasını oluşturmaktadır. (Jester R.)
Rehabilitasyon hemşireliği, ABD’de sigorta şirketlerinin, sigorta amacıyla yaralı müşterilerin kapsamlı değerlendirmelerini tamamlamak için hemşirelerle anlaşması ile resmi olarak tanımlanmış oldu. Rehabilitasyon hemşireliğinin ortaya çıkışının ardından, alandaki ilk ders kitabı olan Rehabilitasyon Hemşireliği’ni Alice Morrissey (1961) yazdı, rehabilitasyon programlarını koordine etmek için işe alınan ilk hemşire Harriet Lane; ve Gaziler İdaresi tarafından işe alınan ilk klinik uzmanlarından biri olan Mary A. Mikuli dir. (Spasser By MA)
Günümüzde Uluslararası bir dernek olan Rehabilitasyon Hemşireleri Derneği (The Association of Rehabilitation Nurses: ARN), rehabilitasyon hemşireliğinin bir hemşirelik uzmanlığı olarak tanıtmak amacıyla 1974 yılında Susan NOVAK tarafından kuruldu. 1976'da ARN, Amerikan Hemşireler Birliği (ANA) tarafından resmi olarak özel bir hemşirelik organizasyonu olarak kabul edildi. Bu uzman hemşirelerin ihtiyaçları arttıkça, ARN 1984'te Sertifikalı Kayıtlı Rehabilitasyon Hemşire (Certification Rehabilitation Nurse: CRRN) sertifikasını geliştirdi ve sertifikanın yönetimini ARN'nin özerk bir bileşeni olan Rehabilitasyon Hemşireliği Sertifikasyon Kurulu (Rehabilitation Nurse Certification Board: RNCB)’na devretti. CRRN programı, Amerikan Hemşirelik Uzmanlıkları Kurulu (American Board of Nursing Specialties) tarafından akredite edildi. (ARN)
Rehabilitasyon Hemşireliği Vakfı (Rehabilitation Nursing Foundation: RNF), ARN tarafından oluşturuldu. Engelli veya kronik hastalığı olan bireylere sağlık hizmetlerinin kalitesini iyileştirmek için eğitim faaliyetlerini ve bilimsel araştırmaları teşvik etmek, geliştirmek ve/veya bunlara katılarak rehabilitasyon hemşireliği uygulamalarını ilerletme amaçlarıyla kurulan, bağış kabulü ile çalışan bir vakıftır. RNF, rehabilitasyon hemşireliğinin uzmanlığını ilerletme taahhüdü ile rehabilitasyon hemşireliği uygulamalarını ve hasta sonuçlarını iyileştirmek hedefleri doğrultusunda hibe projeleri verebilmektedir. Dr. Barbara LUTZ, inmeli kişiler için toplum temelli müdahaleler konusundaki çalışmalarıyla ilgili olarak bir Rehabilitasyon Hemşireliği Vakfı (RNF) hibesi almıştır. Bu hibe sonrasında Dr.Lutz 1998'den beri ARN üyesidir ve kariyerini felç ve kronik hastalık rehabilitasyon araştırmalarına adamıştır. Dr. Lutz, felç gibi kronik sakatlık durumları olan kişilere ve yatarak rehabilitasyondan eve dönen kişilerin ailelerinde bulunan bakıcılarını destekleyici programlar çalışmaya devam etmektedir. (ARN)
Bu gelişmeler sonrasında Rehabilitasyon Hemşireliği Dünyada, ABD, Almanya, Çin, Brezilya, Kuzey Kore, İran, Tayvan, Kanada, Avustralya, Polonya ve ülkemiz olmak üzere 11 ülkede yasalarla tanımlanmıştır. (ARN)
Rehabilitasyon hizmetlerinin doğuşu, kısmen, yaşam kalitesini ve travma, hastalık veya kronik hastalıklara katlanan bireylerin bağımsızlığını en üst düzeye çıkarmanın yanı sıra bir bütün olarak topluma fayda sağladığının kabul edilmesi de önemli bir faktör olmuştur. (Jester R.)
Ülkemizde 27515 sayılı Resmî Gazetede 08.03.2010 tarihinde yayınlanan Hemşirelik Yönetmeliği Ek 2: Çalışılan Birim/Servis/Ünite/Alanlara Göre Hemşirelerin Görev, Yetki ve Sorumluluklarında tanımlanan 22 uzmanlık alanlarından biri de Rehabilitasyon Hemşireliğidir. Ülkemizde İstanbul (İstanbul, Erenköy, Gaziosmanpaşa), Ankara (Ankara, İncek, Gaziler), Bolu, Kütahya, Niğde, Nevşehir, Bursa (Çocuk, Yetişkin) Samsun, Trabzon, olmak üzere 14 devlet hastanesi ile pek çok özel hastane ve klinikte kadrosu Rehabilitasyon Hemşiresi olarak geçmese de hasta ve yakınlarına hizmet veren pek çok hemşire bulunmaktadır. Onlardan biri de Uzm. Hemş. İlknur GÖKSU TEKER’dir. Uzm. Hemş. İlknur GÖKSU TEKER, Dünyanın ileri gelen kliniklerinde kanser ve lenfödem tanılı hastalara hazırlanmış olan lenfödem hemşirelik rehabilitasyon uygulamaları ile ilgili sertifikaları alarak, farkındalık, egzersiz önerileri, yaşam tarzı değişiklikleri ile ilgili bilgileri başta lenfödem hasta grubuna olmak üzere, tüm sağlık çalışanlarına ve yetkililerine öğreterek, hemşirelik rehabilitasyon standardizasyonu ve kalitesini ilerletilmesine katkıda bulunmaktadır. Ülkemizde Rehabilitasyon Hemşireliği dersi bazı lisans ve lisansüstü programlarda bulunmakta iken, bir uzmanlık dalı olarak lisans üstü programları bulunmamaktadır.
Ülkemizde, Rehabilitasyon Hemşireliği Derneği 2020 yılında, Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Hastanelerinde görevli hemşirelerden gelen talepler üzerine Prof. Dr. Arzu İLÇE ve Dr. Öğr. Üyesi Arzu AKMAN YILMAZ tarafından kurulmuştur. Rehabilitasyon Hemşireliği Derneği (REHABHEMDER)’nin amacı; doğuştan veya kronik bir hastalık veya bir yaralanma sonucu fiziksel ve/veya mental engellilik yaşayan ve rehabilitasyon gereksinimi olan hastalar ile onların yakınlarıyla birlikte çalışan hemşirelerin sürekli eğitim gereksinimlerini desteklemek, birbirleri ile mesleki iletişim ve sosyal dayanışmalarını sağlamak ve ulusal-uluslararası düzeyde rehabilitasyon hemşireliğinin gelişmesine katkıda bulunmaktır.
Klinikte/ Akut Bakımda Rehabilitasyon Hemşireliği
Yaşam süresinin uzaması, inme ve multipl skleroz gibi nörolojik hastalıkların dünya çapında artışı, hastaların ve ailelerin fonksiyonel kapasitelerinin bozulmasına neden olmaktadır. (Riederer, 2017) Yaşlıların çoğunluğunun bilişsel ve fiziksel bozuklukları olması, rehabilitasyon sürecini gerektirecek komorbiditelerinin bulunması, uzun vadeli bakımda rehabilitasyon uygulamalarının sağlanmasını giderek daha önemli hale getirmektedir. (Hentschke P)
Hemşirelik mesleği, rehabilitasyonu teşvik eder, fonksiyonel yeteneği geri kazandırır veya korur. Hemşireler, fiziksel ve sosyal refahın yanı sıra yaşam doyumunu da artırır. Akut tıbbi hastalığı olan yaşlı hastaların iyileşmesi ve stabilitesini yeniden kazanması genç
hastalardan daha fazla zaman alabilir. Akut bakım için bekleyen başka hastaların olması nedeniyle, uzunluğu yetersiz olan bir tedavi süresi sonucunda hastaneden hızlı bir şekilde taburcu edilmesi, yaşlı hastaların uzun süreli bakıma girmesine neden olabilir. (Elo S)
Özellikle yaşlı hastaların, hemşirelerin daha fazla yardımına ihtiyaçları vardır ve bu konuda rehabilitasyon hemşireliğine bir vurgu yapılması gerekmektedir. Çünkü yaşlı hastaların fonksiyonel yeteneklerinde hızlı düşüş potansiyeli vardır ve geri kazanmak çok daha zordur. Bu nedenlerle Rehabilitasyon Hemşireliğinin akut bakımda amacı, hastaların hastanede kaldıkları süre boyunca fonksiyonel kapasitelerinin gerilemesini önlemek ve akut durum sonrasında rehabilitasyona destek sağlamaktır. (Elo S)
Akut bakım hastaları ile çalışan hemşirelerin yaşlanma, yaşlının sağlık sorunları, yaşlı hastaların ihtiyaçları ve destek kaynakları konusunda daha fazla bilgiye sahip olmalıdır. Yaşlı hastalarda tedavi protokollerinin uygulanması temel hemşirelik bakımı olarak görürken, rehberlik ve duygusal desteğin rolünü vurgulayan pek çok çalışma da vardır. Gerontolojik rehabilitasyon hemşireliği, yaşlı akut hastaların günlük fonksiyonel yeteneklerini desteklemeyi amaçlar. Gerontolojik rehabilitasyon hemşireliği modelinde, yaşlı hastalar kendi rehabilitasyon süreçlerinde aktif katılırlar. Gerontolojik rehabilitasyon hemşireliği yöntemlerini kullanan hemşire, hastanın sağlık sorunlarını gidermesine, hafifletmesine veya bunlarla baş etmesine yardımcı olur. (Elo S)
Yaşlı hastaların rehabilitasyon sürecini desteklemek, tek bir profesyonel grubun yeterliliğine dayanmaz; çok profesyonel bir ekibin ortak çabası yani disiplinlerarası yaklaşım gerektirir. Disiplinlerarası yaklaşım, her profesyonel grubun ortak bir hedefe ulaşmak için kendi yetkinlikleri ile katkıda bulunmasıdır. Bu disiplinlararası ekibin üyeleri her kurumunun durumuna, isteklerine, koşullarına bağlı olarak değişir fakat hemşireler olmadan gerçekleştirilemez ve hedef her zaman hastanın bağımsızlığını desteklemektir. (Elo S)
Rehabilitasyon hemşireliği konusunda çok az çalışma bulunmaktadır. Burada, akut hastane ortamında yaşlı hastaların gerontolojik rehabilitasyon sürecini hemşirelerin bakış açılarından tanımlamayı amaçlayan Elo ve ark.’nın (2012) çalışmasında, hemşirelerin, hastalarını tüm gün yani 24 saatlik bir bakım planı ile değerlendirildiğinde; yaşlı hastaların bağımsızlıklarının kazanılması ve desteklenmesi açısından önemli bulmuşlardır. Rehabilitasyon ekibinde rehabilitasyon hemşiresinin aktif rol almasını önermişlerdir. (Elo S)
Vähäkangas ve ark’nın (2008) çalışması sonucunda, rehabilitasyon hemşireliği kadrolarının birimlere ve tesislere tahsis edilmesinin hastaların desteklenmesi açısından önemli
olacağını bildirmişlerdir. (Vähäkangas P,2008) Dolayısıyla kliniklerde- akut bakım birimlerinde uzun süre yatan ve/veya yaşlı hastaların iyileşmesini desteklemek için rehabilitasyon hemşirelerine gereksinim bulunmaktadır.
Kronik bakımda/ Bakım Tesislerinde ve Evde bakımda Rehabilitasyon Hemşireliği
Rehabilitasyon, hastasının en üst düzeyde işlevsel performans düzeyine ulaşmasına sağlayarak hastanın/ bireylerin bağımsızlığını ve öz saygı kazanmasını güçlendirir ve böylece yaşam kalitesini yükseltir. Kronik bakımda/ bakım tesislerinde ve evde bakımda rehabilitasyon hemşireleri hastaların/ bireylerin işlevsel performansını değerlendirir, duygusal destek sağlar, akrabalarına eğitim verir ve rehabilite edici hemşirelik faaliyetlerini bakım sonuçlarıyla ilişkilendirir. Bu alanda yapılmış az sayıdaki çalışmada, evde oturan ve bakım kalitesi iyi olan bireylerin aktif bir şekilde tuvalete alındığını, gezindiklerini ve mümkün olduğunca bağımsız bir şekilde hareket etmeleri için teşvik edildiğini göstermiştir. Çalışmalar fizyoterapistler ile rehabilitasyon hemşirelerinin iş birliği ile hareket sınırlılıklarının, basınç ülserlerinin ve inkontinans prevelansının azaldığını göstermektedir. (Vähäkangas P,2008) Rehabilitasyon hemşirelik bakımının temel ilkelerinden biri olan hemşire-hasta-aile ilişkisinin ve hasta bakımının kalitesinin arttırıcı pozitif bir güç olması nedeniyle kritik öneme sahiptir. (Riederer, 2017)
Kapsamlı rehabilite edici bakım hizmetleri, multidisipliner yerine disiplinlerarası esnek rol ve sorumluluklara sahip bakım ekipleri ile işbirliği içerisinde gerçekleşir. Nörorehabilitatif ortamlarda hemşireler 7/24 destekleyici ve güvenli ortam ve koordine etmekle sorumludur. Hemşireler hastaların hastaların kinestetik yetkinliğini ve fiziksel yetkinliklerini geliştirerek işlevsel iyileşme sağlamaktadır. (Riederer, 2017) Ülkemiz dışında Rehabilitasyon Hemşireliği taburculukta/ evde bakımda hasta takibi yapan Medicare gibi servisler tarafından organize edilmektedir. Bu servislerde rehabilitasyon hemşirelerinin hastaya 24 saatlik bir bakım planı yapması istenir. Nathenson (2012)’nın makalesinde, evde bakım sürecinde rol alan Rehabilitasyon hemşirelerinin 24 saatlik bakım planını nasıl yapmaları gerektiği bildirilmektedir. (Nathenson, 2012)
Yaşlıların çoğunun fiziksel olarak savunmasız ve bilişsel olarak engelli olduğu uzun süreli bakım tesislerinde, bireyselleştirilmiş rehabilitasyon uygulamalarının teşvik edilmesi giderek daha önemli hale gelmektedir. Sağlık tesislerinde rehabilitasyon genellikle terapistler, hemşireler, sosyal hizmet uzmanları ve doktorlar tarafından yapılan multidisipliner ekip çalışmasını içerir. Bu ekip çalışmasında hemşireler, rehabilite edici bakımı sağlamada ve kolaylaştırmada kilit bir rol oynar. Bakım tesislerinde ve evde bakımda rehabilitasyon
hemşireleri bireylerle çalışırlar, işlevsel performanslarını değerlendirirler, akrabalarla müzakere ederler, eğitir ve duygusal destek verirler ve terapiler uygularlar. Uzun süreli bakımda rehabilitasyonun amacı bağımsızlığı sürdürmek, fonksiyonel düşüşü geciktirmek ve yaşam kalitesini iyileştirmektir. Kanıtlar, rehabilitasyon hemşireliğinin bireylerin fonksiyonel performansının sürdürülmesinde olumlu bir etkisi olduğunu göstermektedir. (Vähäkangas P. 2006)
Finlandiya’da uzun dönem bakım tesislerinde rehabilitasyon hemşireliğinin faaliyetlerini değerlendiren çalışma gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmada rehabilitasyon hemşireliği bakımı alanlarının % 64'ünün günlük yaşam aktiviteleri içerisinde yer alan transfer, yürüme ve giyinme gibi aktiviteleri istatistiksel olarak anlamlı ölçüde arttırırken; bilişsel süreç, günlük yaşam aktiviteleri, idrar kaçırma, düşme, depresyon ve sosyal katılımı olumlu etkileyerek bireylerin sağlık durumlarındaki dengesizliği azalttığı tespit edilmiştir. (Vähäkangas P. 2006)
Kaynaklar
Jester R. Advancing Practice in Rehabilitation Nursing, First published, Blackwell Publishing; 2006.p.1-14.
Çelik R. Selçuklu'da Bir Sosyal Hizmet Kurumu Örneği: Kayseri Gevher Nesibe Şifahanesi. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi 2017;7(15): 158- 164.
Spasser By MA, Greenblatt RB, Weismantel A. Mapping the literature of rehabilitation nursing.
Journal of the Medical Library Association 2006; 94(2): 137-142.
Can F. Fizyoterapi ve Rehabilitasyonun Mesleki Gelişim Tarihçesi. İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi 2016; 1(3): 1-6.
The Association of Rehabilitation Nurses (ARN); https://rehabnurse.org/about/history
(Erişim tarihi: 02.04.2021)
Hentschke P. 24-Hour Rehabilitation Nursing: The Proof Is in the Documentation, Rehabilitation Nursing 2004; 34(3): 4128-4132.
Elo S, Saarnio R, Routasalo P, Isola A. Gerontological rehabilitation nursing of older patients in acute health centre hospitals: nursing views, International Journal of Older People Nursing 2012; 7: 46–56.
Vähäkangas P, Noro A, Finne-Soveri H. Daily rehabilitation nursing increases the nursing time spent on residents, International Journal of Nursing Practice 2008;14:157–164.
Riederer S.S, Imhof R.M, Gabriel C, Kesselring J, Schnepp W, Imhof L.Consenting on Principles of Rehabilitation Nursing Care: A Delphi Study, Principles of Rehabilitation Nursing, 2017:1-7.
Nathenson P. Application of Holistic Nursing in the Rehabilitation Setting. Rehabilitation Nursing 2012;37(3):114-118.
27515 sayılı Resmî Gazetede 08.03.2010 tarihinde yayınlanan Hemşirelik Yönetmeliği
Vähäkangas P, Noro A, Björkgren M.Provision of rehabilitation nursing in long-term care facilities, Journal of Advanced Nursing 2006;55(1):29–35.